Kresowe miasta i miasteczka. To z nich w dużej części pochodzili nasi dziadkowie

Oławskim kresowianom, a przede wszystkim ich potomkom, chcę nieco przybliżyć miejsca, gdzie urodzili się sami lub ich przodkowie. Nie sposób choćby jedno zdanie napisać o wszystkich. Wybrałem te, które w przewodnikach pojawiają się najczęściej. Wspominał będę je w kolejności alfabetycznej.

BUCZACZ liczący aktualnie około 13 000 mieszkańców leży na zboczu jaru rzeki Strypa. Kiedyś nazywany był perłą podolskiego baroku. Leży w obwodzie tarnopolskim. Przy głównej ulicy miasta stoi wspaniały ratusz zbudowany w latach 1750-51, w stylu rokokowym, w pobliżu zlokalizowany jest kościół parafialny pw. "Wniebowzięcia NMP" ufundowany tak jak większość budowli buczańskich przez starostę Michała Potockiego. Na uwagę zasługuje też klasztor bazyliański i ruiny zamku.

CZORTKÓW leży w jarze Seretu, w 1522r. otrzymał prawa miejskie. We wrześniu 1939 r. został zajęty przez Sowietów. Podczas całej okupacji i sowieckiej i niemieckiej działał w mieście hufiec Szarych Szeregów. Nad zabudową miasta góruje kościół dominikanów pw. Matki Bożej i św. Stanisława Biskupa. Interesujące zabytki to drewniane cerkwie: Woźnienieńskia i Uspińska. Założyciele miasta Czartoryscy zbudowali w nim zamek drewniany, później przebudowany w murowany. Czortków zamieszkiwało sporo Żydów, mieli tu istniejącą do dziś synagogę, a cadyk Dawid Mosze swój dwór. Obecnie znajduje się w nim biblioteka.

DROHOBYCZ to aktualnie spore prawie 100 tysięczne miasto (przed wojną 40 tys.) nad doliną Tyśmienicy blisko Karpat. Niegdyś "Królewskie Wolne Miasto" powstało w czasach Rusi Kijowskiej, impulsem do tego były znajdujące się tu złoża soli. Gdy Kazimierz Wielki przyłączył Ruś do Polski, soliny przeszły na własność królewską. Sól spowodowała, że herbem Drohobycza stało się dziewięć główek soli. Sól była też kłopotem Drohobycza, trudno tu było o słodką wodę, dlatego w połowie XVI w. wybudowano wodociąg, zniszczony niestety przez Tatarów w pierwszej połowie XVII w. Odbudowano go dopiero w latach 20. XX w. W wiekach XVI i XVII Drohobycz był wielokrotnie atakowany i grabiony przez Turków i Tatarów. Dopiero w XIX w. dzięki odkryciu złóż ropy naftowej miasto zyskało impuls do ponownego rozwoju. W odrodzonej Polsce Drohobycz znalazł się w 1919 r. Zajęty w 1939 r. przez Sowietów zmagał się z masowymi wywózkami w głąb ZSRR. Okupacja hitlerowska przyniosła niemal zupełną likwidacje ludności żydowskiej, a było jej około 15 tys. Pewnie nie pamiętano by tak dobrze zagłady Żydów, gdyby nie osoba Brunona Schulza - urodzony w 1892 r. autor "Sklepów cynamonowych" i "Sanatorium pod klepsydrą" prawie przez całe życie był związany z Drohobyczem, opisał jego realia przed I wojną światową w w/w pozycjach. Jego śmierć to osobiste porachunki oficera SS z komendantem Gestapo, które doprowadziły do zastrzelenia Schulza 19.11.1942 r. przez tego pierwszego, bowiem Schulz dekorował pokój dziecinny komendanta ilustracjami z bajek braci Grimm. W Drohobyczu zachowała się drewniana cerkiew pw. Podwyższenia Krzyża Świętego powstała na początku XVI w. oraz cerkiew Paraskawy Piotnickiej z XVIII w. W rynku stoi dawny kościół Karmelitów - obecnie cerkiew. Żydzi mieli tu skromną synagogę z połowy XVIII w. - obecnie to hala sportowa oraz tzw. "Wielka Synagoga" i była to największa tego typu budowla w Galicji.

HORODENKA to była część dóbr wojewody Mikołaja Potockiego, który był fundatorem kilku obiektów, m.in. kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Horodence (1743 r.). Do teraz przetrwały jedynie jego mury. W pobliżu znajduje się zamknięty na głucho dawny kościół ormiański. Dawna synagoga służy obecnie jako hala sportowa.

JAZŁOWIEC leży w zakolu Strypu, kiedyś był nazwany "Kluczem do Podola", a tutejszy zamek był elementem łańcucha fortyfikacji broniących od wschodu ziem polskich. Mieszkało tu wielu Ormian, stąd też promieniował na Podole kalwinizm. W XVIII w Jazłowiec należał do ojca króla Stanisława Poniatowskiego. W 1862 r. przybyła do Jazłowca Marcelina Darowska, której baron Błażewski przekazał zamek z przeznaczeniem na dom zakonny. W 1873 r na jego terenie wybudowano grobowiec zakonnic. Obecnie spoczywa w nim około 100 sióstr.

KUTY leżą nad Czeremeszem w pow. kosowskim. Przed wojną było to najcieplejsze miejsce w Polsce, a 50% mieszkańców stanowili Ormianie. W Kutach warto obejrzeć ratusz z charakterystyczną wieżą, domy Ormian i dobrze zachowany cmentarz katolicki - miejsce pochówku społeczności ormiańskiej. Z budowli sakralnych przetrwał do dziś katolicki kościół parafialny. Świątynia ormiańska została przejęta przez cerkiew prawosławną. Kuty to miasto wyjątkowo graniczne. Tu stykały się granice Rzeczypospolitej, Turcji, Austro-Węgier, Królestwa Bukowiny i Galicji, a od r 1918 także Rumunii. To przez Kuty w 1939 r polski rząd udał się do Rumunii, a nie - jak się powszechnie sądzi - przez Zaleszczyki.

MUKACZEWO leży nad rzeką Lotarycą, jest sporym miastem Zakarpacia, założono je już w IX w, bowiem tu krzyżowały się szlaki handlowe między Europą, a Rusią Kijowską. Od 1663 r. miasto stało się stolicą Księstwa Siedmiogrodzkiego, ale już 20 lat później dotarł tu z wojskami książę Lubomirski i spalił je doszczętnie. W XIX w. sytuacja militarno-polityczna uspokoiła się, a miasto wróciło do znaczącej roli handlowej. Po I wojnie światowej Mukaczewo włączono do Czechosłowacji, a w 1944 weszło w skład sowieckiej Ukrainy. Ważnym obiektem historycznym miasta jest pałac zwany "Białym domem", niegdyś siedziba władz miasta. Dziś jest tu szkoła plastyczna. Na zachód od centrum miasta znajduje się Zamek Komitacki, który na przestrzeni lat był wielokrotnie zdobywany. Po I rozbiorze Polski zamek stracił na znaczeniu, więc Habsburgowie urządzili tu więzienie. Na początku XX w. zamek przerobiono na koszary. Po II wojnie światowej do połowy lat 50. była w nim siedziba NKWD i KGB. W XXI w. zamek gruntownie odrestaurowano i stał się atrakcją turystyczną, w jej części funkcjonuje Muzeum Historyczne.

NADWÓRNA - miasto w woj. stanisławowskim, już przed wojną było miastem powiatowym i liczyło 10 tys. mieszkańców. W XVI-XVIII w należało kolejno do Koropatwów, Cetnerów,a w końcu do Habsburgów. Znajdujące się w mieście świątynie ponownie wyświęcono w 1991 r i dziś w pełni funkcjonują.

OBERTYN to aktualnie osiedle miejskie leżące nad Czerniawą (dopływ Prutu). Jest miejscem zwycięskiej bitwy wojsk polskich z armią mołdawską w 1531 r. W pobliżu można zobaczyć na polach kurhany będące mogiłami poległych żołnierzy. Pod wieczór w świetle księżyca robią one niesamowite wrażenie.

PODKAMIEŃ leży u stóp Góry Różańcowej. Znajdował się tu kościół i klasztor Dominikanów zniszczony przez Tatarów. Obok nich znajdowała się drewniana kaplica zbudowana wokół śladu stopy Matki Boskiej odbitego w skale. W obecnej kaplicy znajduje się kopia obrazu z bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie, zwanego obrazem Matki Boskiej Śnieżnej. W drugiej połowie XVIII w. wybudowano w Podkamieniu kościół. W międzywojniu służył on spółdzielni rzemieślniczej. W okresie wojny chronili się w nim Polacy z Wołynia i żołnierze AK opierając się skutecznie atakom UPA. Obecnie służy grecko-katolickiemu zgromadzeniu Studytów.

ROHATYŃ leży w woj. stanisławowskim nad Gniłą Lipą, aktualnie liczy ok. 900 mieszkańców. Pierwsze wzmianki o mieście pojawiają się w XII w. Godność proboszcza parafii sprawował tu m.in. Piotr Skarga. W 1648 r. do miasta wpuszczono wojska Chmielnickiego, za co w roku następnym stracono 50 odpowiedzialnych mieszkańców. W dzisiejszym Rohatynie są 2 kościoły i cerkiew.

STRYJ to spore miasto położone nad rzeką o tej samej nazwie. Założony został w XV w. Osiedlili się w nim licznie Serbowie. Starostami byli tu m.in. Jan Tarnawski, Stanisław Koniecpolski, Jan Soleński, Stanisław Poniatowski - ojciec króla. Ze Stryja pochodzą Kornel Makuszyński i Julian Stryjkowski - autor Austerii, powieści sfilmowanej przez Jerzego Kawalerowicza. W Stryju warto zobaczyć kościół parafialny ze strzelistą wieżą, kościół Franciszkanów, wielką Synagogę i budynek "Sokoła".

ŚNIATYN leży nad Prutem, przed wojną było to miasto powiatowe liczące 17 tys. mieszkańców. Należy do najstarszych ośrodków miejskich na Pokuciu. Przez miasto wiódł szlak handlowy z Polski do Mołdawii i to na nim miała wyginąć szlachta podczas wyprawy Jana Olbrachta (1497 r.). Zabytków Śniatyn właściwie nie posiada. Istnieje jedynie kościół parafialny z 1857 r., gmach dawnego ratusza oraz duża synagoga, przekształcona po II wojnie światowej w zakład szwalniczy. Przy drodze prowadzącej do Kołomyi znajduje się dość dobrze zachowany cmentarz katolicki z dużą ilością nagrobków ormiańskich.

TREMBOWLA leży nad rzeką Gniezny w obwodzie tarnopolskim, jest jednym z najstarszych grodów ruskich na Podolu. Od 1097 r. była nawet stolicą odrębnego księstwa, któremu kres położyły zajazdy tatarskie w XIII w. i inkorporacja do Polski w XIV w. Ciągłe najazdy Tatarów, Kozaków i Turków doprowadziły miasto do upadku. Dopiero w 1939 r Trembowla otrzymała ponownie status miasta. Ważnymi obiektami historycznymi miasta są ruiny zamku, który był siedzibą starostów, a wielkością ustępował tylko zamkowi w Kamieńcu. Obiektem sakralnym są cerkiew św. Mikołaja i kościół pod wezwaniem Piotra i Pawła.

WIŚNIOWIEC jest wioską położoną na Wołyniu, liczącą około 4000 mieszkańców, wzmiankowaną w 1395 r. To tutaj w 1512 r. rozegrała się zwycięska bitwa wojsk polsko-litewskich pod dowództwem hetmanów Marcina Koniecpolskiego i Konstantego Ostrogskiego z Tatarami. Nazwa miasta pochodzi od nazwiska właścicieli rodziny Wiśniowieckich, którzy władali miastem, aż do wygaśnięcia rodu na Michale Wiśniowieckim w 1744 r. Traumę przeżyli mieszkańcy miasta w lutym 1944, gdy ludność miasteczka chroniąca się w klasztorze Karmelitów została wraz z zakonnikami bestialsko wymordowana przez bandę UPA. Historyczne obiekty miejscowości to pałac Wiśniowieckich, który po różnych przejściach w latach 50. XX w. zamieniony został na szkołę. U jego stóp przetrwała cerkiew Wozniesieńska zbudowana przez Wiśniowieckich w 1530 r., w której spoczywa Michał Wiśniowiecki.

ZŁOCZÓW leżący nad Złoczówką liczy obecnie 25 tys. mieszkańców. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1427 r. Należał do Siemińskich, a potem do 1740 r. do Sobieskich, a na koniec do Komornickich. Miasto było jedną z najważniejszych kolonii ormiańskich, ale w 1939 roku 50% mieszkańców stanowili Żydzi. W mieście można zobaczyć dwa wielkie kościoły. Fundatorem jednego z nich był Jakub Sobieski. Kościołem parafialnym jest kościół pw. Maryi Panny, który o dziwo funkcjonował w czasach ZSRR, stąd zachowany wystrój i wyposażenie. Najciekawszym obiektem jest zamek Sobieskich wzniesiony w latach 1634-36 przez Jakuba Sobieskiego (ojca króla Jana Sobieskiego). Po 1866 r. Złoczów stał się ulubioną siedzibą króla. Zła sławą okrył się zamek w XX wieku, kiedy gestapowcy korzystali z niego jako z więzienia, a z kolei Sowieci urządzili w nim katownię, w której zginęło ponad 800 osadzonych. Obecnie są tu sale wystawowe, a plac zamkowy służy potrzebom turniejów rycerskich.

Zygmunt Piskozub

PS 

Tekst przygotowałem w oparciu o wiele przewodników po Ukrainie. Obecnie po agresji Rosji sytuacja może być zgoła inna. Można i należy ją śledzić na bieżąco mediach.