To nie jest twój kraj

Jankowice. Opowieść marcowego emigranta 

Zebranie

W październiku 1968, po wyrzuceniu dyrektora naczelnego zakładu, w którym pracował, odbyło się otwarte zebranie partyjne. Otwarte to znaczy, że każdy musiał być. Towarzysz na mównicy nie przebierał w słowach. Za strajkami studenckimi we Francji i w Polsce stoją syjoniści. A każdy Żyd, który przeżył II wojnę światową, kolaborował z Gestapo. Andrzej wstał. Powiedział, że jego rodzice byli żołnierzami I Armii. Przeszli cały szlak, od Lenino do Berlina. Ojciec doczekał się stopnia pułkownika. Po tych słowach w geście protestu opuścił salę. Na drugi dzień wezwał go dyrektor. - Chyba pan sobie zdaje sprawę, że po takim wystąpieniu, nie może pan dłużej tu pracować.

Dzieci z podwórka wołały za nim czasem „ty Żydzie”. Ale on nie rozumiał. Myślał, że to jedno z wyzwisk, takie jak „ty złodzieju”, albo „ty brudasie”. Tłumaczenia mamy niczego nie ułatwiały. „Żyd to porządny człowiek” - więcej nie chciała mówić. Dopiero gdy jego licealna miłość powiedziała, że to koniec, „bo nie wyobraża sobie, żeby związać się z Żydem” rodzice powiedzieli mu, z jakiej rodziny pochodzi.
Przed czym chcieli uchronić syna? To pytanie traci sens wobec faktu, że niemiecka machina eksterminacji pochłonęła tak wielu krewnych. Andrzej szacuje ich liczbę na 300.
- 150 ze strony mamy, 150 ze strony ojca. Nie miałem dziadków, nie miałem wujków, cioci ani kuzynów. To, przed czym chcieli go uchronić, i tak przyszło. Szybciej niż sądzili.

Podpis

W grudniu 1969 wezwano go do biura paszportowego. Milicjant podsunął blankiet o zrzeczeniu się obywatelstwa. Obok leżały dokumenty podróży. Andrzej zapamiętał napis: „Posiadacz niniejszego dokumentu nie jest obywatelem polskim”. Złożył podpis i odtąd już nie należał do tego świata. Dali im 10 dni na spakowanie się, pożegnanie z przyjaciółmi, opuszczenie miasta, w którym dorastali.
Żona nie miała pochodzenia żydowskiego. Próbowali ją nakłonić do pozostania w kraju. - Czy pani wie, że w Izraelu mogą odebrać pani dziecko i oddać na wychowanie do kibucu? Na dzień przed wyjazdem do drzwi zapukał milicjant. Przypomniał o terminie, zapewnił, że podstawią nyskę. Do pociągu relacji Moskwa - Wiedeń mieli wsiąść w Katowicach. Noc, 20 stopni mrozu i dwie godziny opóźnienia. Dworzec w remoncie, nie mieli się gdzie podziać z dwuletnim dzieckiem. Zlitowała się nad nimi kioskarka. Przesiedzieli u niej do przyjazdu pociągu. Na granicy - zdanie bagażu przesiedlenia. 40 książek z serii „Koliber”, dwie srebrne łyżeczki, poduszki, kołdry. - A gdzie złoto? - pyta celnik. - Nie mamy niczego, jesteśmy studentami... - tłumaczą. Celnik wyprasza pasażerów z przedziału, każe Andrzejowi rozebrać się do naga.

Jak by się potoczył jego los, gdyby frustracji społeczeństwa, zamkniętego w socjalistycznej klatce, nie skanalizowano w nagonce przeciw Żydom? Andrzej interesował się kulturą studencką. Komponował, pisał teksty i śpiewał. Wystąpił nawet parę razy w „Piwnicy pod Baranami”. Potem założył własny kabaret. Występowali na szczycie wieżowca.
I żeby wszystko było jasne: zespół nazywał się „To nie jest piwnica”. W 1969 przygotowywali się do eliminacji na Festiwal Piosenki w Opolu. Jak przebiegałoby jego życie, gdyby nie wilczy bilet od władzy ludowej? Może znalibyśmy twarz Andrzeja Kudesza z okładek płyt, byłby uznanym bardem, autorem protest songów z okresu IV RP? Polityka wtargnęła w jego osobistą historię i zmieniła ją nieodwracalnie. Czy, hodując swoje kozy w Jankowicach, snuje takie rozważania?

Daniel

W Wiedniu mieli zapewnioną opiekę. Izraelskie organizacje charytatywne informowały ich, gdzie mogą wyjechać. Zachodni świat zgodnie potępił antyżydowską akcję polskiego rządu. Posiadali status uchodźców politycznych, wiele państw otwierało przed nimi granice. Andrzej nie zdecydował się, jak niektórzy jego koledzy, na Skandynawię. Postanowił zamieszkać w Izraelu. Przez pół roku uczył się języka w specjalnym ośrodku. Potem podjął pracę. Dzielnica Kiriat-Szaret w Holon koło Tel-Awiwu nosiła bardziej swojską nazwę. Gomułkowo - tak mówili o niej przesiedleńcy z Polski. Nie chciał tam pozostać. Zależało mu na wtopieniu się w kulturę izraelską. - Jak chciałbyś, żebyśmy na ciebie mówili? - zapytała koleżanka z pracy, która nie potrafiła wymówić imienia „Andrzej”. Zastanowił się i odpowiedział: - Daniel. Ale w dokumentach niczego nie zmieniał. - Nauczyłem się dość dobrze języka - Kudesz dokonuje bilansu. - Nigdy jednak nie w takim stopniu, aby czytać poezję, podczas gdy znaczne fragmenty „Pana Tadeusza” znam na pamięć.

Władze PRL-u nie pozwalały na żadne kontakty. O przyjeździe nie było mowy, nawet rozmowy telefoniczne były blokowane. Kilka razy w roku żona Kudesza próbowała dodzwonić się do swoich. Izraelskie telefonistki łączyły przez Europę Zachodnią - na próżno. Towarzysze oddelegowani do kontroli kontaktów wykazywali nieodzowną czujność. W 1986 usłyszał o przypadku wydania wizy turystycznej do Polski przez ambasadę w Wiedniu. Napisał i otrzymał dokumenty do wypełnienia. Z wizą w kieszeni wybrał się na wycieczkę do zachodnich Niemiec. Jednak przedostanie się do PRL-u nie było łatwe. Ani NRD, ani Czechosłowacja nie pozwalały na przejazd przez swoje terytorium. Przelot samolotem był za drogi. Wreszcie, po wielu rozmowach, konsulat NRD we Frankfurcie zgodził się na wydanie wizy tranzytowej, uprawniającej do przejazdu przez wschodnie Niemcy. - Żebyście wiedzieli, że nie wolno wam postawić nogi na terytorium NRD - przestrzegał konsul. - Jeżeli wyjdziecie na jakikolwiek dworzec, możecie zniknąć bez śladu.
Podróż z Frankfurtu do Warszawy trwała 23 godziny. Wagon do Polski kilkakrotnie dołączano do różnych składów. Celnicy z NRD długo oglądali izraelski paszport. Jak by go nie obrócić, zawsze jest coś nie tak. Albo nie w tę stronę się otwiera, albo wszystko do góry nogami...
Granicę przekraczali o drugiej w nocy, potem postój przed jakąś stacją, przed nimi stał pociąg towarowy. Otworzyli okno, żeby po tylu latach zobaczyć Polskę. Nasycić się zapachem sosnowych lasów. Dwóch kolejarzy rozmawia pod oknem: - Kurwa, tę naszą personalną to trzeba porządnie opierdolić... Andrzej do żony: - Kochanie, jesteśmy w domu!

Bez uprawnień

W 2005 Kudesz postanowił opuścić Izrael. - Na początku lat 70., to było państwo europejskie, teraz go nie poznaję. Coraz więcej mają do powiedzenia stronnictwa religijne. Jestem niewierzący od urodzenia, przestałem się tam dobrze czuć.
Pracownica Urzędu Skarbowego dopytywała się, czy jest pewny, że chce wyjechać na stałe. Takie decyzje nie są mile widziane. Dla izraelskiej społeczności graniczy to ze zdradą.
Kudesz ożenił się w Polsce po raz drugi. Wraz z żoną Bożeną prowadzą hodowlę kóz. Batalia o uzyskanie emerytury nie przyniosła do tej pory rezultatów. Żeby otrzymywać izraelską, musi wykazać, że co roku przez 6 miesięcy mieszka w Izraelu. Do polskiej brakuje mu przepracowanych lat.
Niedawno odwiedziły go panie z opieki socjalnej. Chciały zapoznać się z warunkami, w jakich żyje. Andrzej walczy o podstawowe zabezpieczenie materialne na starość. Los człowieka, komu cofnięto prawo do ojczyzny, dopadł go jeszcze raz.

Xawery Piśniak
Fot. Jerzy Kamiński